الشرح

جهنم بر بهشت فخر می فروشد که محل انتقام الله متعال از سرکشان و متکبران و ظالمان و مجرمان است، کسانی که از الله نافرمانی نموده و پیامبرانش را تکذیب کردند. اما بهشت از اینکه معمولا افراد ضعیف و فقیر و بی چیز وارد آن می شوند شکایت می کند؛ البته این افراد انسان های متواضع، فروتن و تسلیم الله هستند. سخن گفتن بهشت و جهنم در این موارد حقیقی است؛ و الله متعال برای آن دو احساس، شعور، تمییز، عقل و نطق قرار داده است و الله بر هر کاری تواناست. آنگاه الله متعال به بهشت می فرماید: "تو رحمت من هستی؛ بوسيله ی تو به هريک از بندگانم که بخواهم، رحم می کنم" و به آتش می فرماید: "همانا تو عذاب من هستی. و بوسيله ی تو، هريک از بندگانم را که بخواهم عذاب می دهم". این قضاوت الله متعال در میان آن دو می باشد؛ یعنی: الله متعال بهشت را آفرید تا هریک از بندگانش را که می خواهد وارد بهشت نموده و به این ترتیب به او رحم نموده و رحمت خود را شامل او بگرداند؛ کسی که الله متعال فضل خود را شامل او نموده و وی را شایسته ورود به بهشت بگرداند. اما آتش را برای کسانی آفریده که نافرمانی او را می کنند و به او و پیامبرانش کافر می شوند. الله این افراد را با آتش مجازات نموده و عذاب می کند. همه اینها ملک الله است که هرگونه بخواهد در آنها تصرف می کند و در مورد کارهایش مورد سؤال قرار نمی گیرد، اما دیگران مورد سوال قرار می گیرند. و تنها کسی وارد جهنم می شود که بنا بر عملش استحقاق آن را بیابد. سپس می فرماید: "و هریک از شما پُر می شوید" و این وعده الله متعال به بهشت و دوزخ است که هر دو را پر خواهد کرد. و این را خود جهنم به صراحت درخواست کرده است، چنانکه الله متعال می فرماید: «يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِيدٍ» [ق: 30] «روزى كه به دوزخ مى ‏گوییم: آیا [از ستمگران] انباشته شده ای؟ [و او] مى ‏گوید: آیا بیش از این هم هست؟». و الله متعال سوگند یاد کرده که بهشت و دوزخ را از جنیان و آدمیان پر خواهد کرد. و پس از حساب و کتاب، بهشت و دوزخ خانه انسان ها و جنیان هستند. بنابراین آنکه ایمان آورده و تنها الله را عبادت کند و از پیامبرانش پیروی نماید، بازگشتش بسوی بهشت است و آنکه نافرمانی کرده، کفر و تکبر ورزد، بازگشتش بسوی آتش است. در ادامه می فرماید: "ولی دوزخ پر نمی شود مگر اينکه الله متعال پايش را در آن بگذارد؛ آنگاه دوزخ می گويد: بس است؛ بس است؛ بس است. در اين هنگام دوزخ پر می شود و برخی از قسمت هايش در هم پيچيده می شود. و الله متعال به احدی از مخلوقاتش ظلم نمی کند"؛ جهنم پر نمی شود تا اینکه الله متعال پایش را در آن بگذارد، آنگاه جمع شده و برخی از قسمت هایش در هم پیچیده می شود و بر جهنمیان تنگ می گردد. اینگونه جهنم پر شده و الله به هیچ کسی ظلم نمی کند. باید به دور از هرگونه تحریف، تعطیل و تعیین کیفیت و تشبیه، صفت پا را برای الله متعال ثابت دانست. سپس فرمود: "و برای (پر شدن) بهشت، مخلوقات ديگری می آفريند"؛ بهشت نیز پر نمی شود تا آنکه الله متعال مخلوقات دیگری را برای آن می آفریند و با آنها پر می شود.