الشرح

هەندێک لە هاوەڵان پرسیاریان کرد لە پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم-: ئایا پەروەردگارمان دەبینین لە ڕۆژی قیامەتدا؟ پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- پێیانی فەرموو: بەڵێ، پەروەردگارتان دەبینن هەروەکو چۆن خۆر دەبینن لە نیوەى ڕۆژدا ومانگ دەبینن لە شەوی چواردەدا بە بێ هیچ ناڕەحەتی وپاڵەپەستۆیەک، ولێرەدا چوندان مەبەست لێی ڕوونی ونەبوونی ناڕەحەتی ونەبوونی پاڵەپەستۆیە، وایە چواندنی بینینە بە بینین نەک چواندنی خودا بێت بە مانگ وخۆر، واتا خودا بە ڕوونی وبێ ناڕەحەتی دەبینن هەروەکو چۆن خۆر ومانگ دەبینن لە ئاسماندا بە ڕوونی وبێ ناڕەحەتی، ئەم بینینە جیاوازە لەو بینینەى کە وەکو پاداشت بە پیاوچاکان وئەولیاکان دەبەخشرێت لە بەهەشتدا؛ ئەم بینینەى لەم فەرموودەیەدا باسکراوە بۆ جیاکردنەوەیە لە نێوان (ئەوانەى تەنها خودایان پەرستووە) و (ئەوانەى جگە لە خودا کەس وشتی تریان پەرستووە یان هاوەڵیان بۆ خودا بڕیارداوە لە پەرستندا). پاشان پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- باسی ئەوە دەکات کە یەکێک بانگ دەکات لە ڕۆژی قیامەتدا: هەرکەسێک شتێکی پەرستووە جگە لە خواى گەورە با شوێنی ئەو شتە بکەوێت، ولە گێڕانەوەیەکی سەحیحدا: خواى گەورە خۆی بانگ دەکات، وهەموو ئەوانە کۆ دەکرێنەوە کە بتەکانیان دەپەرست وفڕێ دەدرێنە نێو دۆزەخەوە. وتەنها ئەوانە دەمێننەوە کە خودایان دەپەرست ئینجا ئەگەر چاکەکار بن یان خراپەکار وهەندێک کۆمەڵی کەم لە جولەکە ونەسڕانیەکان، چونکە زۆربەیان لەگەڵ بتەکانیان فڕێ درانە نێو دۆزەخەوە، چونکە هەیە لە جولەکە ونەسڕانیەکان ولە جگە لە ئەوانیش بت وپەیکەر وگۆڕی پیاوچاکان وپێغەمبەران دەپەرستن بۆیە لەگەڵ بت پەرستەکانى تر فڕێدەدرێنە نێو دۆزەخەوە، بەڵام پیاوچاکان وپێغەمبەران بەریئن لەم کردەوانەى ئەوان وتاوانبار نین چونکە ڕازی نین بە پەرستنیان، ودۆزەخ دەهێندرێت لەو ڕۆژەدا وپیشانی خەڵکی دەدرێت وەکو سەراب وایە، وجولەکەکان دەهێندرێن وپێیان دەووترێت: کێتان دەپەرست؟ دەڵێن: عوزەیری کوڕی خودامان دەپەرست. پێیان دەووترێت: درۆتان کرد لەم قسەدا، خودا نە هاوسەری هەیە ونە منداڵی هەیە. پاشان پێیان دەووترێت: چیتان دەوێت؟ دەڵێن: دەمانەوێت ئاو بخۆینەوە (بەهۆی تینوێتیەوە). وئەمە یەکەم داواکارییانە؛ چونکە لەو ڕۆژەدا خەڵکی زۆر تینووی دەبێت بەهۆی زۆری وەستان وناڕەحەتی یەک لە دوای یەک ونزیکبوونەوەى خۆر بە ئەندازەی میلێک، ودۆزەخیان وەکو ئاو پێنیشاندەدرێت، پێیان دەووترێت: بچن بۆ ئەو شوێنەى کە وا گومان دەبەن ئاوە، ولێی بخۆنەوە. ودەچن ودەبینن دۆزەخە کڵپەی دێت وهەڵچووە بەهۆی زۆری شەپۆلەکانى ولێکدانیان بەکتردا، بۆیە دەکەونە نێو دۆزەخەوە، وهەمان شت دەووترێت بە نەسڕانیەکانیان لە پاش ئەوان. هەتا لە کۆتاییدا تەنها ئەوانە دەمێنن کە خودا بە تەنها دەپەرست لە چاکەکار وخراپەکار، پێیان دەووترێت: چۆن لێرە ماون لە کاتێکدا هەموو خەڵکی ڕۆیشتن؟ دەڵێن: ئێمە خۆمان دوور خستەوە لەو خەڵکانە لە دونیادا ولە ئەمڕۆدا زیاتر پێویستیمان بە خۆ دوورخستنەوەیە لێیان؛ چونکە ئەوانەى سەرپێچی فەرمانەکانى خواى گەورەیان کرد وئێمە دژایەتی ئەوانمان کرد، لە پێناو خواى گەورە ڕقمان لێیان بوو، گوێڕایەڵی کردنی فەرمانەکانى خوای گەورە لە پێش هەموو شتێک بوو لە لای ئێمە، وئێمە چاوەڕێی پەروەردگارمان دەکەین کە لە دونیادا دەمانپەرست، خودا دێت بۆ لایان بە ڕواڵەتێک جیا لەو ڕواڵەتەى یەکەم جار بینیان، وئەمیش ئەوە ڕووندەکاتەوە کە پێشووتر ڕواڵەتی خودایان بینیووە وناسیوویانە، پێش ئەوەى ئەمجارە بێت، ونابێت ڕواڵەت (وێنە یان شێوە) بە واتایەکی تر لێکبدرێتەوە بەڵکو باوەڕمان پێی هەیە وەکو خۆیەتی بە بێ لێکدانەوەیەکی تر بۆی وبە بێ چواندنی بە بوونەوەرەکان وبە بێ پەکخستنی واتا ڕاستەقینەکە وبە بێ لێکدانەوەى چۆنییەتی، وئەگەر خودا بێت بۆ لایان دەفەرموێت: من پەروەردگارتانم، دەڵێن: تۆ پەروەردگارمانی، وبە ئاسوودەیی وموژدەوە ئەمە دەڵێن، وتەنها پێغەمبەران قسەی لەگەڵدا دەکەن، خودا پێیان دەفەرموێت (یان پێیان دەووترێت): ئایا هیچ ئاماژەیەک (نیشانەیەک) هەیە کە بەهۆیەوە پەروەردگارتان بناسن؟ دەڵێن: ساق*. خودا ساقی خۆی ئاشکرا دەکات وئیمانداران بەهۆی ئەوەوە دەیناسن وسوجدەی بۆ دەبەن، بەڵام مونافیقەکان (دوو ڕووەکان) ئەوانەى کە بۆ خۆنواندن وڕوپامایی خودا پەرستی ئەنجامدەدەن؛ ناتوانن سوجدە ببەن، وپشتیان وەکو یەک ئێسکی لێدێت وڕەق دەبێت، وناتوانن بچەمێنەوە بۆ سوجدە بردن، چونکە لە ڕاستیدا لە دونیادا سوجدەیان بۆ خودا نەدەبرد، بەڵکو بۆ پێداویستی ومەبەستی دونیایی سوجدەیان دەبرد. ئەم بەشەی فەرموودەکە دووپاتکردنەوەیە لەسەر بوونی ساق بۆ خواى گەورە، ئەم فەرموودەیە وئەوانى تر ئەم ئایەتە تەفسیر وڕاڤە دەکەن کە خواى گەورە دەفەرموێـت: {يَوۡمَ يُكۡشَفُ عَن سَاقٖ وَيُدۡعَوۡنَ إِلَى ٱلسُّجُودِ فَلَا يَسۡتَطِيعُونَ}[القلم: 42]، واتە: {لە ڕۆژێکدا (کە قیامەت وناڕەحەتیەکانیەتی) خوای گەورە ساقی پیرۆزی دەردەخات (وەك لە فەرموودەی ئیمامی بوخاری وموسلیمدا ھاتووە، باوەڕمان پێیەتی بەبێ ھیچ لێچواندن ولێکدانەوەیەك، وە ئێمەش چۆنێتیەکەی نازانین) وبانگ دەکرێن بۆ سوجدە بردن (بۆ خوای گەورە)؛ کەچی ناتوانن (سوجدە ببەن)}، وتەفسیرکردن ولێکدانەوەی ئەم ئایەتە بەوەى مەبەست ناڕەحەتی وسەختییە لەو ڕۆژەدا ڕایەکی ناپەسەندە، واجبە کە سیفەتی ساق باوەڕمان پێی هەبێت وجێگیر بکرێت بۆ خواى گەورە، وئایەتەکە بەڵگەیە لەسەر ئەم سیفەتە وپەسەندە، وئەمیش وەکو سیفەتەکانى تر بە بێ لادانی لە واتا ڕاستەقینەکەی وبە بێ چواندنی بە بوونەوەرەکان وبەبێ لێکدانەوەى چۆنیەتی وبە بێ پەکخستنی واتا ڕاستەقینەکەى. پاشان (پری سیرات) دەهێندرێت ولەسەر دۆزەخ دادەنرێت، ئەم پردە پێیەکان لەسەری ڕاگیر وجێگیر نابن و لەسەر پردەکە زنجیر وقولاپی ئاسنی هەن وهەرکەسێک فەرمانى لەسەر کرابێت بە گرتنی دەیگرن، و لەسەر (پردی سیرات) دڕکی پان هەیە وخەڵکی لەسەر پردەکە بە ئەندازەى ئیمان وکردەوەکانیان تێپەڕ دەبن، ئەوەى کردەوەکانى بە دڵسۆزی بۆ خواى گەورە بێت ئەوا وەکو خێرایی چاو تروکاندنێک بەسەر (پردی سیرات)دا تێپەڕ دەبێت، وبەو شێوەیە هەرکەسێک بە ئەندازەى ئیمان وکردەوەکەى تێپەڕ دەبێت، هەروەکو لە فەرموودەکە ڕوونکراوەتەوە، وەکو: بروسکە، وبا، وئەوانى تر. وئەوانەى بەسەر پردەکەدا تێپەڕ دەبن، چوار جۆرن: 1/ کەسێک ڕزگاری دەبێت بە بێ هیچ ئازار وزیانێک، وئەوانیش خێرایی تێپەڕبوونیان جیاوازە هەروەکو پێشووتر باسکرا. 2/ کەسێک بە برینداری وئازارێکی کەم ڕزگاری دەبێت، واتا شتێک لە گڕی دۆزەخ یان زنجیر وقولاپەکانى سەر پردی سیرات تووشی برینێکی کەمیان کردووە. 3/ ئەوەى بە زۆری وبەهێزیەوە فڕێ دەدرێتە نێو دۆزەخەوە. 4/ ئەوەى ڕادەکێشرێت لەسەر پردی سیرات چونکە کردەوەکانى چاکەکانی وەکو پێویست نین بۆ ئەوەى لەسەر پردەکە هەڵیبگرن. پاشان پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- دەفەرموێت: (ئێوە سکاڵا ناکەن لە لای من سەبارەت بە مافێکتان کە بۆتان ڕوون بووەتەوە (لە دونیادا) وەکو داواکردن وتکای ئیمانداران لە لای خواى گەورە لەو ڕۆژەدا): ئەمیش لە فەزڵ وڕەحمەت وڕێزلێنانى خواى گەورەیە کە ئیزن دەدات بە ئیمانداران پاش ئەوەى داوا وتکا دەکەن بۆ لێخۆشبوون لەو برایانەیان کە فڕێدراونەتە نێو دۆزەخەوە بەهۆی تاوانەکانیان، ولەگەڵ ئەمەشدا ئیلهامی بەخشی بە ئیمانداران بۆ ئەوەى داوا وتکای لێبکەن وشەفاعەت بکەن بۆ براکانیان، وخواى گەورە ئیزن ومۆڵەتیان پێدەدات؛ ئەمیش وەکو ڕەحمەت وبەزەیی هاتنەوەیەک پێیاندا -سبحانه وتعالى-. (کاتێک دەبینن ڕزگاریان بووە، هەندێکیان دەڵێن: ئەی پەروەردگار براکانمان، لەگەڵ ئێمە نوێژیان دەکرد، وڕۆژوویان دەگرت، وکردەوەیان لەگەڵ ئێمە ئەنجامدەدا): لەم بەشەی ئەم فەرموودەیەوە ئەوە تێدەگەین ئەوانەى کە نوێژ ناکەن لەگەڵ مسوڵمانان وڕۆژوو ناگرن لەگەڵیاندا، شەفاعەتیان بۆ ناکرێت، وداوا لە خودا ناکەن کە ئەوان ڕزگار بکات، وئەمیش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى ئەوانەى کە داواى ڕزگار کردنیان کراوە لە دۆزەخ ئیماندار بوون ویەک خودا پەرست -موەحید- بوون، چونکە دەڵێن: (ئەی پەروەردگار براکانمان، لەگەڵ ئێمە نوێژیان دەکرد، وڕۆژوویان دەگرت، وکردەوەیان لەگەڵ ئێمە ئەنجامدەدا)، بەڵام هەندێک تاوانیان ئەنجامداوە کە شایستەی چوونە دۆزەخ بوون. وئەمیش ڕەتدانەوەیە بۆ دوو کۆمەڵەی گومڕا: خەواریجەکان وموعتەزیلەکان، کە دەڵێن: (ئەوەى بچێتە دۆزەخە لێی دەرناچێت، وئەو کەسەی تاوانی گەورە ئەنجامبدات بە هەتاهەتایی لە دۆزەخ دەمێنێتەوە). خواى گەورە پێیان دەفەرموێت: بڕۆن هەرکەسێکتان بینی هێندەی دینارێک ئیمان لە دڵیدا هەبوو لە دۆزەخ دەریبهێنن، وخواى گەورە حەرامی دەکات لەسەر دۆزەخ کە دەموچاویان بسوتێنێت، ودێن ودەبینن هەندێکیان ئاگر گەیشتووەتە لای پێیەکانى، وهەندێکی تر ئاگر گەیشتووەتە نیوەى ساقی، وئاگر هەتاوەکو لای ملیان دێت هەروەکو لە فەرموودەی تردا هاتووە، بۆیە هەرکەسێک بیناسن دەریدەهێنن، وپاشان دەگەڕێنەوە، خواى گەورە پێیان دەفەرموێت: بڕۆن هەرکەسێکتان بینی هێندەی نیوەی دینارێک ئیمان لە دڵیدا هەبوو لە دۆزەخ دەریبهێنن، بۆیە ئەوەى دەیناسن دەریدەهێنن، وپاشان دەگەڕێنەوە، خواى گەورە پێیان دەفەرموێت: بڕۆن هەرکەسێکتان بینی هێندەی کێشی گەردیلەیەک ئیمان لە دڵیدا هەبوو لە دۆزەخ دەریبهێنن، بۆیە ئەوەى دەیناسن دەریدەهێنن، ولێرەدا ئەبی سەعیدی خودری -ڕەزاى خواى لێبێت- ووتی: ئەگەر باوەڕ ناکەن ئەم ئایە بخوێننەوە: {إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ وَإِن تَكُ حَسَنَةٗ يُضَٰعِفۡهَا}، واتە: {بەڕاستی خودا بە ئەندازەی گەردیلەیەک ستەم ناکات وئەگەر چاکەیەک ھەبێت (خودا) پاداشتەکەی چەند جارە دەکاتەوە}، خوێندنەوەى ئەم ئایەتە لە لایەن ئەبی سەعیدەوە بەڵگەیەکی ڕوونە لەسەر ئەوەى ئەگەر بەندە هێندەی کێشی گەردیلەیەک ئیمان لە نێو دڵیدا هەبێت ئەوا خواى گەورە چەند هێندە بۆی زیاد دەکات، بۆ ئەوەى بەهۆیەوە ڕزگاری ببێت لە دۆزەخ. پاشان -صلى اللە علیە وسلم- دەفەرموێت: (پاش ئەمە پێغەمبەران وفریشتەکان وئیمانداران شەفاعەت دەکەن): ئەمیش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى ئەم سێ کۆمەڵە شەفاعەت دەکەن، بەڵام پێویستە بزانرێت شەفاعەتی هیچ کەسێک قبوڵ ناکرێت مەگەر پاش ئیزن ومۆڵەتی خواى گەورە نەبێت، هەروەکو پێشووتر باسی شەفاعەتی ئیمانداران کرا بۆ براکانیان کە لەگەڵیان کردەوەى چاکیان ئەنجامدەدا، وپاش ئەمە خواى گەورە ئیزن بەم سێ کۆمەڵەش دەدات وهەمان شت دەفەرموێت، وئەوانیش هەمان کردەوەى ئەوانی پێشوو دەکەن. (خواى گەورە دەفەرموێت: شەفاعەتی من ماوە، خواى گەورە پڕجنگێک (بە دەستی پیرۆزی) لە دۆزەخ دەردەهێنێت، بەهۆی سووتانەوە ڕەش هەڵگەڕاون): ومەبەست لە شەفاعەت لێرەدا ڕەحمەت وبەزەیی خواى گەورەیە بەرامبەر ئەوانەى سزا وئازار دەدرێن، ولە دۆزەخ دەریان دەکات. کاتێک دەفەرموێت: (پڕچنگێک -بە دەستی پیرۆزی-) ئەمەش دووپاتکردنەوەى پڕچنگە بۆ خواى گەورە هەروەکو لە قورئان وسونەتدا هاتووە بە دەق کە بوونی دەست وپڕچنگ دەسەلێمێنێت، ئەم سیفەتەش بە هەمان شێوەى سیفەتەکانى تر بە لێکدانەوەی واتایەکی تر دوور لە واتا ڕاستەقینەکەى وبە بێ پەکخستنی واتا ڕاستەقینەکەى وبە بێ لێکدانەوەى چۆنیەتی وبە بێ چواندنی بە بوونەوەرەکان، بەڵام ئەوانەى لێکدانەوەى پووچەڵ دەهێننەوە وئەمە قبوڵ ناکەن، وباوەڕی پێناکەن، ودەزانن کە هەق ئەوەیە خودا وپێغەمبەرەکەی فەرموویانە، ولەم بابەتدا گومڕا بوون ولە ڕێگای ڕاست لایان داوە. خواى گەورە بە پڕچنگی دەستی پیرۆزی خۆی خەڵکانێک دەردەکات لە دۆزەخ کە سووتان وڕەش هەڵگەڕاون، وپاشا -صلى اللە علیە وسلم- دەفەرموێت: (ودەخڕێنە نێو ڕووبارێکەوە کە لە پێش دەرگاکانى بەهەشتدایە پێی دەووترێت -ئاوی ژیان-): دەخرێنە نێو ئەم ڕووبارە کە پێی دەووترێت -ئاوی ژیان-، وهەرکەسێک بخرێتە نێو ئەم ئاوەوە زیندوو وگەش ساغ دەبێتەوە، ولە کەناری ئەم ڕووبارەدا گۆشت وبینین وئێسکەکانیان هەروەکو ڕووەک دەڕوێنەوە ودروست دەبنەوە پاش ئەوەى بەهۆی ئاگرەوە سووتا بوون. (بۆیە دەڕوێن وگەش دەبنەوە لە کەنارەکانى هەروەکو چۆن تۆو بەهۆی لێزمەیەک بارانەوە دەڕوێت، دەیبینن -ئەو تۆوەی- کە دەڕوێت لە تەنیشت بەردێک یان دارێک ئەوەى ڕووی لە خۆر بێت سەوزە وئەوەى لە سێبەردا بێت سپییە): ئەمیش ئاماژەیە بۆ خێرایی دروستبوونی گۆشت وئەندامەکانى لاشەیان هەروەکو چۆن بارانی بەلێزمە هەروەکو باسکراوە بە خێرایی دەبێتە هۆی ڕواندن وگەشەکردنی تۆوی ڕووەک، وهەروەها ئاماژەیە بۆ نەرم وناسکی وجوانی پێست ولاشەیان. (بۆیە دەردەچن وەکو مرواری وان): واتا ڕوو وپێستیان لە جوانی وسپێتی وگەشاوەییدا دەدرەوشێتەوە هەروەکو چۆن مرواری دەدرەوشێتەوە. (وئاماژە -نیشانە یان مۆر- دەخرێتە ملیان -بۆ ئەوەى پێیان بناسرێنەوە-): وئەم ئاماژانە تێیاندا دەنوورسێت هەروەکو لە گێڕانەوەی تردا هاتووە/ «عتقاء الرحمن من النار» واتە: «دەربازکراون لە دۆزەخ لە لایەن خودای میهرەبانەوە -لە لایەن الرحمان-ەوە». (خەڵکی -ئەهلی- بەهەشت دەڵێن: ئەمانە دەرباز کراون (لە دۆزەخ) لە لایەن خوداى میهرەبانەوە، ئەوانی خستە بەهەشتەوە بە بێ ئەوەى هیچ کردەوەیەک ئەنجامبدەن، وبە بێ ئەوەى هیچ خێرێک بکەن): واتا هیچ کردەوەیەکی چاکیان ئەنجامنەداوە لە دونیادا بەڵام بنچینەى باوەڕ وئیمان هێنان لە دڵیاندا هەبووە کە بریتیە لە شاهێدی دان وباوەڕهێنان بە -ﻻ إله إﻻ الله- وبە هەموو پێغەمبەران. (پێیان دەووترێت: ئەوەی بینیتان پێتان دەبەخشرێت وچەندەها جاری ئەمانەش): وا دیارە دەخرێنە چەند شوێنێکی چۆڵی ناو بەهەشتەوە بۆیە ئەمەیان پێدەووترێت. *(ساق: نیوەی خوارەوەى قاچەکانە، ئەو پارچە ئێسکە درێژەیە کە ئەژنۆکان بە پێیەکان وگوێزنگەکانەوە دەبەستێت)