الشرح

پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام ساھابىلەرنى ئۇخلىماقچى بولغاندا كۆرپىدە ئوڭ تەرەپنى بېسىپ يېتىپ، ئاندىن بۇ دۇئانى ئوقۇشقا بۇيرۇيتتى: «ئى ئاسمان، زېمىن ۋە ئۇلۇغ ئەرشىنىڭ ئىگىسى، بىزنىڭ ۋە پۈتۈن كائىناتنىڭ پەرۋىشچىسى بولغان ئاللاھ!»، يەنى: ئاسمان-زېمىننىڭ پەرۋەردىگارى، ياراتقۇچىسى، ئېگىسى، ئۇ ئىككىسىدە تۇرىدىغانلارنىڭ تەربىيلىگۈچىسى، ئۇلۇغ ئەرشنىڭ پەرۋەردىگارى، ياراتقۇچىسى ۋە ئېگىسى، بارلىق ئىنسانلارنىڭ ياراتقۇچىسى، ئېگىسى، تەربىيلىگۈچىسى ۋە ھەر شەيئىنىڭ پەرۋەردىگارى. «ئۇرۇق ۋە دانلارنى ياراتقۇچى» يەنى: ئۇرۇق ۋە دانلارنى يېرىپ ئۇنىڭدىن زىرائەت ۋە خورمىلارنى چېقارغۇچى، بۇ يەردە خورما بىلەن داننى سۆزلىشى، شۇ ۋاقىتتا ئەرەپ زېمىنىدا بۇ ئىككىسى ئەڭ كۆپ ۋە ئەڭ ياخشى يىمەكلىك ھېسابلىناتتى.«تەۋرات، ئىنجىل ۋە قۇرئاننى چۈشۈرگۈچى» يەنى: مۇسا ئەلەيھىسسالامغا تەۋراتنى، ئىسا ئەلەيھىسسالامغا ئىنجىلنى، مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامغا قۇرئاننى نازىل قىلغۇچى!. «سەن بىلەن ئىلكىڭدىكى ھەر نەرسىنىڭ يامانلىقىدىن پاناھ تىلەيمەن» يەنى: سەن ياراتقان ھەر قانداق مەخلۇقنىڭ يامانلىقىدىن سەن بىلەن ساقلىنىمەن ۋە پاناھلىنىمەن، چۈنكى ئۇ نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى سېنىڭ ھۆكۈمرانلىقىڭدا، سېنىڭ ئىلكىڭدە ۋە سېنىڭ باشقۇرۇشىڭدا. «سەن ئەۋۋەلسەن سەندىن ئىلگىرى ھېچ نەرسە يوق، سەن ئەبەدىسەن، سېنىڭدىن باشقا ھېچ نەرسە باقى ئەمەس، سەن ئاشكارىسەن، سەندىن ئوچۇق ھېچ نەرسە يوق، سەن مەخپىيسەن، سېنىڭدىن مەخپى ھېچ نەرسە يوق»، پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام بۇ تۆت ئىسىمنى ئوچۇق چۈشەندۈرۈپ: «ئەۋۋەل»: ئاللاھدىن باشقا ھەممە نەرسىنىڭ كېيىن پەيدا بولغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن ئىنسان ھەر بىر دىنى ۋە دۇنيالىق نېمەتتە پەرۋەردىگارىنىڭ مەرھىمىتىنى ئويلىشى كېرەك، چۈنكى ھەر نەرسىنىڭ سەۋەبى ۋە ئىشقا ئاشۇرغۇچىسى يەنىلا ئاللاھتۇر. «ئاخىر»: بۇ سۈپەت ئاللاھ تائالانىڭ ئەبەدى قالىدىغانلىقىنى، باشقا نەرسىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ يوقىلىدىغانلىقىنى، مەخلۇقاتلارنىڭ ئىبادىتى، رىغبىتى، ئەيمىنىشى، بارلىق تەلەپلىرى بىلەن يۈزلىنىدىغان، ھەممە مۇھتاج بولىدىغان زات ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. «ئاشكارا»: بۇ ئىسىم ئاللاھنىڭ سۈپەتلىرىنىڭ ئۇلۇغلىقىنى، ئۇنىڭ ئۇلۇغلىقىنىڭ ئالدىدا بارلىق نەرسىلەرنىڭ ئاجىز ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ بارلىق مەخلۇقاتلاردىن ھەقىقى ئۈستۈن ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. «يوشۇرۇن»: بۇ ئاللاھ تائالانىڭ ھەممىگە يېقىن ئىكەنلىكىنى بىلدۈرگەندەك، ئىنتايىن ئىنچىكى، مەخپى، يوشۇرۇن ئىشلاردىن، سىرلاردىن خەۋەردار ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. «ئاشكارا بىلەن يوشۇرۇن» دېگەن سۈپەتلەرنىڭ ئارىسىدا زىتلىق يوق، چۈنكى سۈپەتلەردە ھېچ نەرسە ئاللاھ تائالاغا ئوخشىمايدۇ، ئاللاھ تائالا ئۆزىنىڭ يېقىنلىقىدا ئۈستۈن، ئۈستۈنلىكىدە يېقىندۇر. «ئى ئاللاھ! بىزنى قەرىزدارلىقتىن قۇتقازغىن ۋە پىقىرلىقتىن ئازات قىلغىن»، ئاخىرىدا ئاللاھ تائالادىن ئۆزىنىڭ قەرزىنى ئادا قىلىپ، پىقىرچىلىقتىن بىھاجەت قىلىشىنى سورىدى