الشرح

پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- عەلی کوڕی ئەی تاڵیبی نارد بۆ یەمەن -ڕەزای خواى لێبێت-، بۆئەوەى بانگەوازى خەڵکی بکات بۆ لای خواى گەورە وببن بە مسوڵمان وهەروەها بۆئەوەى زەکات کۆبکاتەوە، ودادوەری لە نێوان خەڵکی بکات ئەگەر تووشی ناکۆکی بوون، وئەمە پێش حەجی ماڵئاوایی بوو، پاشان عەلی لە یەمەن گەڕایەوە، وگەیشت بە پێغەمبەری خودا -صلى اللە علیە وسلم- لە مەککە لە حەجی ماڵئاواییدا، وپێشتر پارچە ئاڵتونێکی له پارچە چەرمێکی خۆشكراو بە جەوت ڕەوانه کرد بۆ پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- کە هێشتا پاڵفته نەكرابوو له خۆڵەکەی، واتا ئاڵتونێکی پاک نەبوو چونکە خۆڵی تێکەڵ بوو، وپێغەمبەریش -صلى اللە علیە وسلم- لە نێوان ئەم چوار کەسەدا دابەشیکرد (عویەینەی کوڕى بدر، ئەقرەعی کوڕی حابیس، زەید ئەلخەیل) وچوارەمیان: يان (عەلقمەیە یان عامرى کوڕی توفەيل) بوو، بە هیوای ئەوەى مسوڵمان بن، وسەرکردەى هۆزەکانیان بوون، ئەگەر ئەمان مسوڵمان بووایەن ئەوا خەڵکێکی زۆر شوێنیان دەکەوتن ومسوڵمان دەبوون، بۆیە پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- ئەمەى پێیان بەخشی بۆئەوەى هانیان بدات مسوڵمان بن، وبۆئەوەى دڵیان بەرەو ئاینی ئیسلام ڕابکێشێت ومسوڵمانەکانیان خۆش بوێت، وئەوانەیشیان کە مسوڵمان بوون بۆئەوەیە کە دڵیان بەهێز وجێگر بکات لەسەر ئاینی ئیسلام، ووتراوە: ئەم پارچە ئاڵتونە لە دەستکەوتەکانى جەنگ بووە؛ یەک لەسەر پێنج (خمس)؛ یان زانایان دەڵێن لە بنچینەى دەستکەوتەکانى جەنگ نەبووە بەڵکو لە زەکات بووە. وکاتێک پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- بەخشی بە ئەوانەى کە باسکراوە؛ پیاوێک لە نێو مسوڵماناندا هەستا، ووتی: ئێمە شایستەترین ئەوەمان پێببەخشرێت زیاتر لە ئەوان؟ وپێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- ئەم قسەیەى پێگەیشت وفەرمووی: (باشە ئێوه متمانه بە من ناكەن، لەکاتێکدا من متمانەپێكراوی ئەو زاتەم كه لە سەروو ئاسمانەکانەوەیە، بەیانیان و ئێواران هەواڵم له ئاسمانەوە بۆ دێت): واتا خواى گەورە من کردووە بە ئەمین وخاوەن سپاردە لەسەر ئەو پەیامەى ناردوویەتی بۆ سەر زەوی، وتۆ ئەی کەسی ڕەخنەگر وئەوانەى هاوشێوەى تۆن متمانەتان بە من نییە کە لەسەر ڕێگای چەوت وگومڕایین؟! ومتمانەتان بە من نییە سەبارەت بەوەى شتومەکی فەوتاوى دونیا دابەش بکەم بەو شێوەیەى کە دەبێت دابەش بکرێت لەسەر ئەو ڕێگایەی خواى گەورە فەرمانی پێکردووە ؟! کاتێک دەفەرموێت: (من في السماء) واتە: (ئەو زاتەى لە سەرووی ئاسمانەکانەوەیە)؛ بەڵگەیە لەسەر ئەوەى خواى گەورە لە سەرەوەى ئاسمانەکانەوەیە و لە سەرەوەى بوونەوەرەکانەوەیە، و(في) لێرەدا بە ماناى لەسەرەوە (على) دێت چونکە عەرەب هەندێک جار (في) لە شوێنی (على) بەکاردێنن بۆ ئاماژەکردن بۆ سەرەوە، هەروەکو خواى گەورە دەفەرموێت: {فَسِيحُوا۟ فِى ٱلأرْضِ} [التوبة:2] واتە: {کەواتە (ئەی بێباوەڕەکان) لەسەر زەویدا بگەڕێن}؛ بێگومان مرۆڤ بەسەر زەویدا دەگەڕێت نەک بە نێو زەویدا چونکە هیچ مانایەکی نییە بۆیە (في) لێرەدا بە ماناى (على) لەسەر -بەسەر- دێت، {وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِى جُذُوعِ ٱلنَّخْلِ} [طه:71] واتە: {وە بێگومان بەسەر قەدی دارخورمادا ھەڵتان دەواسم (دەتانکەم بە دارا)}؛ بێگومان کەسێک لە سەر دار دەبەسترێتەوە وسزا دەدرێت نەک لە نێو دارەکەدا چونکە شتی وا بوونی نییە بۆیە (في) لێرەدا بە ماناى (على) لەسەر دێت، وهەروەها خواى گەورە دەفەرموێت: {ءَأَمِنتُم مَّن فِى ٱلسَّمَآءِ أَن يَخْسِفَ بِكُمُ ٱلْأَرْضَ فَإِذَا هِىَ تَمُورُ (16) أَمْ أَمِنتُم مَّن فِى ٱلسَّمَآءِ أَن يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا ۖ فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ (17)} [الملك] واتە: {ئایا دڵنیان لەو خوایەی کە لە ئاسمانە کە بتانباتە خوارەوە بە ناخی زەویدا لە کاتێکدا کە زەوی (وەك دەریا) گێژ بخوات و (بێتە لەرزین)؟ (16) ئایا دڵنیان لەو خوایەی کە لە ئاسمانە کە بای توندتان بنێرێتە سەر بە ووردە زیخەوە، ئەو دەمە تێدەگەن کە ھەڕەشەی ئێمە چۆنە؟ (17)}؛ لەم ئایەتە پیرۆزانەدا وشەی (في السماء) بە ماناى لە سەرەوەى ئاسمان ولە سەرەوەى عەرش دێت، چونکە خواى گەورە لە سەرەوەى عەرشە هەروەکو لە ئایەتی تردا هاتووە. کاتێک پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- قسەی بۆیان کرد وخەڵک لەو شوێنە بوون، پیاوێک هەستا کە چاوەکانى بەقووڵاچوو بوو بە نێو ئێسکەکانى چاوی وئێسکەکانى گۆناى بەرز بوو ونێوچەوانی قۆقزى بوو -لە پێشەوە بوو- وڕیشی گەورە وپڕ و سەرتاشراو بوو، جلی نیوەى خوارەوەى لاشەی لە سەرەوەى گوێزنگەکانى بوو، بە پێغەمبەری خودای فەرموو -صلى اللە علیە وسلم- : له خوا بترسە!! ئەویش -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (مەینەتباری بۆ تۆ، مەگەر من له هەموو دانیشتوانى سەر زەوى لە پێشتر نیم بۆ ئەوەی له خوابترسم؟): واتا پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- لە پێشەوەى هەموو خەڵکیدایە لە گوێڕایەڵیکردنی فەرمانەکانى خواى گەورە وتەقواداری، وگومڕایی ئەوەیە کە مرۆڤ پێی وابێت گوێڕایەڵی وپەرستن؛ سەرپێچی فەرمانى خواى گەورەیە!!، ئەم پیاوە کە ڕەخنەی گرت لە کردەوەکەى پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- پێی وابوو ئەم کردەوەیە سەرپێچی فەرمانى خواى گەورەیە، وئەمیش ئەوپەڕی ستەمە، بۆیە پێی وابوو کە ئەو فەرماندەکات بە تەقواى خواى گەورە، بۆیە بە پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (تەقواى خواى گەورە بکە)، هەرچەندە کردەوەکەى پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- لە ئەوپەڕی تەقواداری ولە خودا ترسییە، ولە مەزنترینی پەرستنەکانە، ئەو لە پێناو خواى گەورە دەبەخشێت بۆئەوەى ئاینی ئیسلام سەربخات، وبەندەکان هیدایەت بدات وهانیان بدات بۆئەوەى مسوڵمان بن ودامەزراو بن لەسەر ئەم ئاینە مەزنە. کاتێک کابراکە ڕۆیشت، خاليدى کوڕى وەلید ووتى: ئەی پێغەمبەری خودا ڕێگام پێبدە بیکوژم؟ پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (نەخێر، چونكە لەوانەیە نوێژ بکات)، خالد ووتی: (چەندەها نوێژخوێن هەیە بە زمان شتێك دەڵێن كە لە دڵیاندا نىيە)، پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووى: (من فەرمانم پێنەدراوه دڵى خەڵكى بکەمەوە وسکیان هەڵبدڕم): واتا بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ خەڵکیدا دەکەم کە لە لام ئاشکرایە، وئەوەى لە ناخیاندایە فەرمان لای خواى گەورەیە وئەو پێی دەزانێت ولەسەری لێپرسینەوەیان لێدەکات -سبحانه وتعالى-، ولە گێڕانەوەیەکدا هاتووە کە ئیمامی عومەر -ڕەزاى خواى لێبێت- ئەم قسەیەی کردووە. ئینجا پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- سەيرى كابراى کرد كه ڕووی وەرچەرخان وڕۆیشت، فەرمووی: (لە نەوەی ئەمە كەسانێك دەبن كه زمانیان پاراوە به خوێندنەوەى قورئان، بەڵام له گەروويان ناکاتە خوارەوە، لە دین دەردەچن وەك چۆن تير لە کەوانەکەی دەردەچێت، ئەگەر پێیان گەیشتم وەكو قەومى -سەمود:ثمود- هەمويان لەناو دەبەم): واتا لە نەوەى -یان هاوڕێبازی- ئەم پیاوە گومڕایە کەسانێک دەردەکەون کە لەسەر ڕێچکەى ئەو دەڕۆن، بە ڕەوانى وئاسانی قوئان دەخوێنن ئەمیش بەهۆی زۆر خوێندنەوە و لەبەرکردنیان بۆ قورئانی پیرۆز، بۆیە قورئان ناگات بە دڵیان چونکە لێی تێناگەن بەو شێوەیەی مەبەستە، بەڵکو بەڵگەکانى بۆ شتێکی تر دەهێننەوە کە بەڵگە نین لە سەر ئەو بابەتە، چونکە ئەوان گومڕان ونەفامن، بۆیە بە ئاسانی وخێرایی لە ئاینی ئیسلام دەردەچن، وئاینی ئیسلام کاریگەریان لێناکات، هەروەکو ئەوە وابێت نەهاتوونەتە نێو ئاینی ئیسلامەوە، وئەمیش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى مسوڵمانن، بەڵام ئیمان نەچووەتە نێو دڵیانەوە، ولە قورئان وئیسلام تێنەگەیشتوون بەو شێوەیەى مەبەستە، بۆیە لە سیفەتەکانیان ئەوەیە: مسوڵمانان دەکوژن و واز لە کافرەکان دەهێنن، بۆیە پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- دەرهەقیان دەفەرموێت: (ئەگەر پێیان گەیشتم وەكو قەومى -سەمود:ثمود- هەمويان لەناو دەبەم): واتا زۆر بە بەهێزی وتوندی لەناویان دەبەم؛ بۆئەوەى هیچ یەکێکیان لێ نەمێنێتەوە.