الشرح

ਅਮੀਰੁਲ ਮੋਮਿਨੀਨ ਉਮਰ ਬਿਨ ਖ਼ੱਤਾਬ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਇੱਕ ਮਜਲਿਸ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਾਬਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ: ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸਨੇ ਰਸੂਲੁੱਲਾਹ ﷺ ਨੂੰ ਫ਼ਿਤਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ? ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਨਬੀ ﷺ) ਨੂੰ ਫ਼ਿਤਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।ਉਮਰ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਆਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ —ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬੇਹਦ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬੇਹੱਦ ਲਾਲਚ ਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਕਰਨ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੇਕੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਅਦਾ ਨਾ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਬੀਅਤ ਤੇ ਤਾਲੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਤਾਹੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਮਾਇਸ਼।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਆਪਣੇ ਪੜੋਸੀ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ — ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਉਸੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਜੀ ਹਾਂ।ਉਮਰ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਇਹ ਉਹ ਫ਼ਿਤਨੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਇਨਸਾਨ ਤੋਂ ਹਿਸਾਬ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਗੁਨਾਹ ਐਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨੇਕ ਅਮਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਟ ਜਾਣਗੇ — ਜਿਵੇਂ ਨਮਾਜ਼, ਰੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਦਕਾ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸਨੇ ਨਬੀ ਕਰੀਮ ﷺ ਨੂੰ ਉਹ ਵੱਡੀਆਂ ਫ਼ਿਤਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ — ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਸਾਰ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਝੁਲਸਣ ਤੇ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਣਗੇ? ਲੋਕ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਹੁਜ਼ੈਫ਼ਾ ਬਿਨ ਯਮਾਨ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।ਉਮਰ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਅੱਲਾਹ ਤੇਰੇ ਪਿਉ ’ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ; ਬਿਆਨ ਕਰ। ਹੁਜ਼ੈਫ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਰਸੂਲੁੱਲਾਹ ﷺ ਨੇ ਫਰਮਾਇਆ: ਫ਼ਿਤਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਪਕ ਜਾਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਚਟਾਈ ਦਾ ਤਾਣਾ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿੱਪਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਤਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਚਿੱਪਕਣਾ ਦਿਲ ’ਤੇ ਅਸਰ ਕਰੇਗਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਫ਼ਿਤਨੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਉਣਗੇ — ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ।ਜਿਸ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਨੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਿਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਨੁਕਤਾ ਬਣੇਗਾ।ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਦਿਲ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ — ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਦਿਲ, ਜੋ ਇਮਾਨ ਦੇ ਅਕ਼ੀਦੇ ’ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ, ਖ਼ਰਾਬੀ ਤੋਂ ਪਾਕ ਸਾਫ਼ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਫ਼ਿਤਨੇ ਨਾ ਚਿੱਪਕਣਗੇ ਤੇ ਨਾ ਅਸਰ ਕਰਨਗੇ, ਬਿਲਕੁਲ ਚਿੱਟੇ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਜਿਸ ’ਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਟਿਕਦਾ — ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਤਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕੇਗਾ ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਅੱਲਾਹ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਜਾ ਦਿਲ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਰੰਗ ਫ਼ਿਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਕਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ — ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਉਲਟੇ ਜਾਂ ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਬਰਤਨ ਵਾਂਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਟਿਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦਿਲ ਵੀ ਨਾ ਕਿਸੇ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਥਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਿਕਮਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਾ ਨੇਕੀ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਸਿਵਾਏ ਉਸਦੇ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦਾ ਮਨ ਪਸੰਦ ਕਰੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਮਾਨੇ। ਹੁਜ਼ੈਫ਼ਾ ਨੇ ਉਮਰ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਇਹ ਫ਼ਿਤਨੇ ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਗੇ, ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।ਉਮਰ ਰਜ਼ੀਅੱਲਾਹੁ ਅਨਹੁ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ: ਕੀ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਖੁਲ੍ਹੇਗਾ? ਜੇ ਖੁਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਬਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਹੁਜ਼ੈਫ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਨਹੀਂ, ਇਹ ਟੁੱਟੇਗਾ, ਅਤੇ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜੋ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਜੋ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸੱਚਾ ਅਤੇ ਪੱਕਾ ਖ਼ਬਰ ਹੈ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਲਿਖਤੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਿਲਚਸਪ ਰਾਇ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੋਚ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਨਬੀ ﷺ ਦੀ ਸੱਚੀ ਹਦੀਸ ਹੈ।