الشرح

ئەبی سەعیدی خودریەوە -ڕەزاى خواى لێبێت- هەواڵی ئەوە دەدات کە پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- لە کاتى نوێژی جەژنی قوربان یان جەژنی ڕۆژووشکاندن (جەژنی ڕەمەزن) دەرچوو بەرەو خاکی نوێژکردن، پاش ئەوەى وتارێکی گشتی دا بۆ پیاوان وئافرەتان، بە لای ئافرەتاندا تێپەڕی و وتارێکی تایبەت کرد بۆ ئەوان ئامۆژگاریانی کرد وبیریانی هێنایەوە وهانیانی دا بۆ کردەوەى چاک وخێرکردن، چونکە خێرکردن هۆکارە بۆ لاچوونی توڕە بوونی پەروەردگار لەسەر بەندە، وپێیانی فەرموو: (ئەی كۆمەڵەی ئافرەتان خێر بكەن چونكە پێم نیشاندرا زۆربەتان ئەهلی دۆزەخن): واتا خێر زۆر بکەن بۆ ئەوەى خۆتان لە سزای خودا بپارێزن، چونکە من سەیری دۆزەخم کرد بینیم زۆربەی ئەوانەى تێیدان ئافرەتانن. (ووتیان: بۆچی ئەی پێغەمبەری خودا؟): واتا بۆچی زۆرینەى ئەهلی دۆزەخ لە ئافرەتانن؟. -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (نەفرەت زۆر دەكەن): واتا زۆر لەعنەت ونەفرەت لە خەڵکی دەکەن وئەمیش خراپترین جۆری نزایە کە لەسەر کەسێک بکرێت؛ کە بە ماناى ئەوە دێت ئەو کەسە دوور بێت لە ڕەحمەتی خودا وبێبەش بێت لە هەموو خێرێکی دونیا وقیامەت. (وزۆر سپڵەن بەرامبەر مێردەكانتان): واتا چاکەکانى مێردەکانتان لەبەرچاو نییە وئینکاری لێدەکەن، ولە گێڕانەوەیەکی تردا لە ئیبن عەباسەوە/ {قيل: أيَكْفُرن بالله؟ قال: "يَكْفُرن العَشِير، ويَكْفُرن الإحسان، لو أحسنتَ إلى إحداهن الدهر، ثم رَأَتْ منك شيئا، قالت: ما رأيتُ منك خيرا ً قَط"} [رواه البخاري ومسلم] واتە: {ووترا: ئایا ئافرەتان کوفر دەکەن بە خودا؟ -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: كوفر دەکەن -واتا: سپڵەن- بەرامبەر مێردەکانیان، وسپڵەن بەرامبەر چاکەکارییان، ئەگەر بە درێژایی ساڵ چاکەکار بیت بەرامبەر یەکێکیان، وپاشان شتێکت لێ ببینێت -کە حەزی پێنەکات-، دەڵێت -بە مێردەکەى-: هەرگیز هیچ خێرێکم لێت نەبینیووە}. پاشان پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (وکەم ئەقڵ (ژیر) ودینی (دینداری) وەکو ئێوەم نەبینیوە وهەروەها کەسم نەبینیووە کە دەست بەسەر ئەقڵی پیاوێكی ژیر وهۆشمەند بگرێت وەکو ئێوە): واتا هیچ کەسێک ناتوانێت دەست بە سەر ئەقڵ وژیری پیاو بگرێت وەکو ئافرەت، ئەگەرچیش لەو پیاوانە بن کە بە پابەند وتوند ناسراو بن؛ ئەمیش بەهۆی کاریگەی سۆزداری ئافرەت وسیحری جوانی وخۆ نازدار کردن وخۆ ناسکردنەوەیەتی، وئەمیش لە ڕوانگەى زیاد وەسفکردنیانە؛ چونکە ئەگەر پیاوی پابەند وژیر بکەوێتە ژێر کاریگەرییان ئەوا ئەوانی تر زیاتر کاریگەر دەبن. (-ئافرەتان- ووتیان: كامە کەمی دین وئەقڵمانە ئەی پێغەمبەری خودا؟): وا دیارە هۆکاری کەمی دین وئەقڵیان لە لا شاراوە بووە بۆیە پرسیاریان سەبارەت کرد. -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (ئایا شاهێدی دانی ئافرەت بە ئەندازەی نیوەی شاهێدی دانى پیاو نییە؟): ئەمیش پرسیارکردنی دانپێدانانى پێدەڵێن واتا شاهێدی دانی ئافرەت نیوەى شاهێدی دانی پیاوە، واتە شاهێدی دوو ئافرەت وەکو شاهێدی پیاوێکە. (-ئافرەتان- ووتیان: بەڵێ): بەو شێوەیە شاهێدی دانەکە. -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (ئەوە لەبەر کەمی ئەقڵە): ئەمیش بەهۆی کەم ئەقڵی ودرککردنی زۆربەی ئافرەتانە ودەبێتە هۆی ئەوەى شاهێدی دانی بە نیوەى شاهێدی دانی پیاو وەربگیرێت، وئەمیش ئاماژەیە بۆ ئەم ئایەتە کە خواى گەورە دەفەرموێت: {وَٱسۡتَشۡهِدُواْ شَهِيدَيۡنِ مِن رِّجَالِكُمۡۖ فَإِن لَّمۡ يَكُونَا رَجُلَيۡنِ فَرَجُلٞ وَٱمۡرَأَتَانِ مِمَّن تَرۡضَوۡنَ مِنَ ٱلشُّهَدَآءِ أَن تَضِلَّ إِحۡدَىٰهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحۡدَىٰهُمَا ٱلۡأُخۡرَىٰ}[البقرة: 282]، واتە:{دوو شاھێد بگرن لە پیاوانی خۆتان (لە موسوڵمانان) ئینجا ئەگەر دوو پیاو نەبوو ئەوا با پیاوێک ودوو ئافرەت بن لە ئەوانەی کە پەسەندیان دەکەن لە شاھێدەکان بۆ ئەوەی ئەگەر یەکێکیان لە بیری چوو با ئەوی دیکەیان بیری بخاتەوه}، پشت بەستن بە ئافرەتێکی تریش بۆ شاهێدی دان بەڵگەیە لەسەر کەمی لێکدانەوە ودرککردنی وئەمیش ئاماژەیە بۆ کەمی ئەقڵی وژیری ئافرەت بە بەراورد بە پیاوان. وپاشان پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (ئەگەر تووشی سووڕی مانگانە بێت؛ واز لە نوێژ وڕۆژوو ناهێنێت؟): ئەمیش پرسیارکردنیکی دانپێدانانە واتا ئافرەت لە کاتی سووڕی مانگانەدا نوێژ ناکات وڕۆژوو ناگرێت. (-ئافرەتان- ووتیان بەڵێ): واتا بەڵێ، بەو شێوەیە. ئەویش -صلى اللە علیە وسلم- فەرمووی: (ئەوە کەمی دینە -کەمی دیندارییە-): ئەگەر ئافرەت واز لە دوو پایەی نوێژ وڕۆژوو بهێنێت بۆ ماوەیەک کە ئەمانە لە گرنگترین پایەکانى ئیسلامن؛ ئەمە بەڵگەیە بۆ کەمبوونەوەى دینداری چونکە لە کاتی سووڕی مانگانەدا نوێژ ناکات ونوێژەکانیش بە قەرز ناداتەوە، ولە ڕۆژووگرتندا پاداشتی ڕۆژووگرتنی لەگەڵ مسوڵمانان لە دەست دەچێت بەڵام دەبێت بە قەرز بیداتەوە لە پاش ڕەمەزان. بەڵام ئەمانە نابنە هۆی ئەوەى ئافرەت ڕەخنەیان لێبگیرێت وهیچ تاوانێکیان لەسەر نییە چونکە بنچینەى دروستکردنیان بەو شێوەیە وخودا ئەو شتانەى لەسەریان نووسیووە، پێغەمبەر -صلى اللە علیە وسلم- باسی ئەم شتانەى کرد بۆ ئەوەى پیاوان تووشی فیتنە ولادان نەبن بەهۆیانەوە، وبۆیە باسی ئەو سزایەی کرد بۆ ئەوانەى سپڵەن بەرامبەر چاکەکاری مێردەکانیان، وسزا نادرێن بەهۆی ئەو کەمی ژیری ودیندارییەی هەیانە بە بەراورد لەگەڵ پیاوان، وبە شێوەیەکی گشتی پیاوان زیاتر دیندارترن لە ئافرەتان وئەمیش بە بەرچاو بە درێژایی مێژوو دەبیندرێت وسەبارەت بە ئەقڵ ولێکدانەوە وژیریش بە هەمان شێوە پیاوان لە پێشەوەى ئافرەتانن بۆیە زۆربەی زانایانی زانستە شەرعییەکانى ئەم ئومەتە لە پیاوانن ئەگەرچیش ژمارەیەکی باش لە زانایانی ئافرەت هەیە، وهەروەها لە زانستەکانى دونیاش بەهەمان شێوە زۆربەی داهێنەران لە پیاوانن.