فوائد الحديث

مداومت بر ذکر الله تعالی در ظاهر و باطن، از بهترین اسباب نزدیکی به الله و سودمندترین آنها نزد حق تعالی است.

درواقع همهٔ اعمال برای برپا داشته شدن ذکر و یاد الله تشریع شده‌اند. الله تعالی می‌فرماید: {وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي} (نماز را برای یاد من برپا دار). و رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَ الطَّوَافُ بِالْبَيْتِ وَبَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ وَرَمْيُ الْجِمَارِ لِإِقَامَةِ ذِكْرِ اللَّهِ»: «همانا طواف خانهٔ کعبه و [سعی] بین صفا و مروه و رمی جمرات برای برپا داشتن ذکر و یاد الله تعالی وضع شده‌اند» [به روایت ابوداود و ترمذی].

عز بن عبدالسلام در قواعد خود می‌گوید: حدیث مذکور بر این دلالت دارد که در همهٔ عبادات، ثواب بر اساس میزان زحمتی نیست که فرد متحمل می‌شود، بلکه ممکن است الله تعالی برای اعمال کم، بیشتر از اعمال زیاد اجر و پاداش دهد، بنابراین پاداش بر اساس رتبه‌ای که هر عمل از نظر شرف و برتری دارد، داده می‌شود.

مناوی در فیض القدیر می‌گوید: حدیث مذکور بر این حمل می‌شود که ذکر، برای کسانی که مخاطب این سخن بودند، بهترین عمل بود؛ و اگر شجاع و سلحشور مورد خطاب باشد که حضور او در میدان نبرد برای اسلام مفید است، به او جهاد پیشنهاد می‌شود؛ و اگر ثروتمندی که فقرا از مال او استفاده می‌کنند مورد خطاب قرار گیرد صدقه به او پیشنهاد می‌شود؛ و کسی که توانایی حج را دارد حج به او پیشنهاد می‌شود؛ و کسی که پدر و مادرش نزد او هستند، نیکوکاری به آنها به او توصیه می‌شود و اینگونه میان همهٔ احادیث توافق ایجاد می‌شود.

کامل‌ترین ذکر، ذکری است که با نطق زبان، همراه با تدبر دل باشد، سپس آن ذکری که تنها با دل باشد مانند تفکر؛ و سپس آنچه تنها بر زبان باشد که همه ان شاء الله پاداش دارند.

پایبندی مسلمان به اذکاری که وابسته به احوال و شرایط هستند مانند اذکار صبح و شام و اذکار وارد شدن به مسجد و خانه و دستشویی و خارج شدن از آنها و دیگر اذکار او را از جملهٔ کسانی قرار می‌دهد که بسیار ذکر الله می‌گویند.