الشرح

ابوهریره رضی الله عنه خبر می دهد که در مهمانی ای همراه رسول الله صلى الله عليه وسلم بودند که دست گوسفندی را برای ایشان آوردند و ايشان به آن گازی زد؛ ایشان دست گوسفند را دوست داشت، زیرا گوشت آن نرم، سریع الهضم و مفید است. ایشان گازی از آن گرفته و سپس این حدیث طولانی و شگفت را برای اصحاب بیان نموده و فرمود: «من سرور و آقای فرزندان آدم در روز قيامت هستم»؛ و شکی نیست که ایشان سرور فرزندان آدم و شریفترین آنان نزد الله متعال است. سپس به آنان گفت: آيا علتش را می دانيد؟ گفتند: نه یا رسول الله. لذا به بیان شرف و فضل و برتری خود بر تمامی فرزندان آدم پرداخته و بیان می دارد که اولين و آخرينِ انسان ها روز قیامت در يک ميدان جمع می شوند؛ چنانکه الله متعال می فرماید: «قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآَخِرِينَ لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ) [واقعه: 49 و 50] «[ای پیامبر، به کافران] بگو: بی تردید گذشتگان و آیندگان، همه در وعده گاهِ قیامت جمع خواهند شد». انسان ها در یک زمین جمع می شوند و زمین در آن روز صاف و پهن گشته و همانند شکل و شمایل امروزی کروی شکل نخواهد بود. روز قیامت زمین همچون پوستی کشیده شده و نه کوهی در آن خواهد بود نه دره و نه رود و دریایی. به گونه ای که صدا به همه ی آنها می رسد و چشم، همه ی آنها را می بيند؛ یعنی اگر کسی صحبت کند، همه می شنوند و نیز همه همدیگر را می بینند. زیرا هیچکس از دیگری پنهان نیست و همه در یک زمین قرار دارند. در آن روز خورشید به بندگان نزدیک شده و تنها یک میل با آنها فاصله خواهد داشت. و آنقدر غم و بلا می بینند که توان و تحمل آن را ندارند. زمین بر آنان تنگ شده و درخواست شفاعت می کنند، شاید کسی برای آنها نزد الله شفاعت نماید و آنان را حداقل از آن حالت نجات دهد. الله عزوجل به آنها الهام می کند که نزد آدم ابوالبشر بروند، آنها نزد آدم علیه السلام رفته و فضایل او را بیان می کنند، تا شاید نزد الله برای آنها شفاعت نماید. به او می گويند: ای آدم! تو ابوالبشر هستی. همه ی انسان ها، زن و مرد، تا قیامت از نسل آدم هستند. الله تو را با دست خويش خلق کرد؛ چنانکه الله متعال در رد ابلیس می فرماید: «مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ»: «چه چیز تو را بازداشت از اینکه برای کسی سجده کنی که به دست خودم آفریدم». و ملائکه به تو سجده كردند؛ «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ»: «(و به یاد آور زمانی را که) به ملائکه گفتیم برای آدم سجده کنید و آنها سجده کردند». و اسامی همه چیز را به تو آموخت؛ «وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا»: «همۀ نام ها[ی اشیا و موجودات] را به آدم آموخت». و از روحی که خلق نمود در تو دمید: «فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ»: «پس چون [او را آفریدم و] به او سامان دادم و از روح خویش در وی دمیدم، [به نشانه ی اطاعت از فرمان من، همگی] بر او سجده کنید». همه این مطالب را مخلوقات، بخصوص امت محمد صلی الله علیه وسلم می دانند، زیرا الله متعال به این امت معلوماتی داده که به هیچ امت دیگری نداده است. اما آدم عليه السلام عذر خود را پیش کرده و می گوید: امروز پروردگارم چنان خشمگين است كه پيش از اين هرگز چنين خشمگين نشده است و پس از اين هم هرگز چنين خشمگين نخواهد شد. سپس اشتباه خود را ذکر می کند؛ اینکه الله متعال او را از خوردن ميوه ی ممنوعه بازداشت؛ اما از آن خورد؛ چنانکه الله متعال می فرماید: «وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ» [بقره 35] «به این درخت نزدیک نشوید که [به خاطرِ سرپیچی فرمان الهی] در زمرۀ ستمکاران خواهید بود». در نتیجه بخاطر حکمتی که الله می داند، آدم مجازات گشته و از بهشت اخراج شد و به زمین آمد. آدم گناهش را ذکر کرده و می گوید: من به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم. یعنی امیدوارم خودم را نجات دهم و این را سه بار تکرار می کند. نزد كسی ديگر برويد. نزد نوح برويد. نوح پدر دوم بشریت است، زیرا الله متعال تمام اهل زمین که به او ایمان نیاوردند، غرق نمود: «وَمَا آَمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ» [هود: 40] «و جز افراد اندکی بدو ايمان نياورده بودند». آنها می گویند: نزد نوح بروید. پس آنها نزد نوح عليه السلام می روند، زیرا در سختی و تنگنا قرار دارند. نزدش رفته و نعمت های الله بر او را بر می شمارند، از جمله اینکه نخستين پيامبرِ مرسَل به سوی ساكنان زمين هست و اینکه الله او را بنده ی سپاس گزار ناميده است. اما نوح نیز پاسخی چون پاسخ آدم داده و می گوید: امروز پروردگارم چنان خشمگين است كه پيش از اين هرگز چنين خشمگين نشده و پس از اين هم، هرگز چنين خشمگين نخواهد شد. سپس دعایی را که برای نابوی قومش کرده بود، ذکر می کند: «رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا» [نوح: 26] «پروردگارا! از كافران هيچ كسی را بر روی زمين باقی مگذار». در روایتی آمده که دعایش در خصوص فرزندش را ذکر می کند که فرمود: «قَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ (45) قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ» [هود: 45 و 46] «و نوح پروردگارش را ندا داد و گفت: پروردگارا، پسرم از خاندان من است و بیگمان، وعدۀ تو [دربارۀ نجات خاندانم] حق است؛ و تو بهترین داوری. فرمود: ای نوح، در حقیقت، او از خاندان تو نیست. [کردارِ] او، کرداری ناشایست است. پس چیزی را که به آن دانش نداری از من نخواه. من به تو پند میدهم که مبادا از جاهلان باشی». وی گناهش را ذکر می کند؛ و تنها کسی می تواند شفاعت کند که میان او و کسی که نزدش شفاعت می کند چیزی که موجب ترس و وحشت است، نباشد. گناه موجب وحشت بنده از پروردگارش و خجالت زدگی او در برابر پروردگار است. آنگاه نوح می گوید: اينک به حال خود گرفتارم، به حال خود گرفتارم، به حال خود گرفتارم. و آنها را به ابراهیم علیه السلام ارجاع می دهد. مردم نزد ایشان آمده و می گویند: تو پيامبرِ الله و دوستِ برگزيده اش در ميان اهل زمين هستی؛ و صفاتش را ذکر می کنند و از او می خواهند که نزد پروردگارش برای آنها شفاعت نماید. اما او عذر خواسته و بیان می دارد که سه دروغ گفته است و سپس می گوید: اينک به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم. سه دروغ عبارتند از: اول اینکه فرمود: "من بیمارم" درحالی که بیمار نبود، بلکه برای تحدی قومش که ستاره ها را عبادت می کردند چنین گفت. دوم: آنجا که فرمود: "بت بزرگ این کار را با بت ها کرده است" درحالی که خود ابراهیم علیه السلام چنین کرده بود. اما این مطلب را از بابت تحدی با بت پرستان گفت. سوم: آنجا که نزد پادشاه کافر، زنش را خواهرش معرفی نمود و اینگونه می خواست از شر پادشاه رها شود. اینها در ظاهر دروغ بودند، اما در حقیقت و به مناسبت تاویل و تفسیر رسول الله صلی الله علیه وسلم واقعا دروغ محسوب نمی شوند و ابراهیم علیه السلام از شدت تقوا و حیای خویش از الله متعال چنین می گوید و عذر می آورد. و می گوید: اينک به حال خود گرفتارم، به حال خود گرفتارم، به حال خود گرفتارم، نزد کسی دیگر بروید، نزد موسی بروید؛ بنابراین نزد موسی علیه السلام می روند و صفاتش را بیان می کنند، اینکه الله متعال با او سخن گفت و او را برای همکلامی و رسالت خویش برگزید. اما ایشان نیز گناهی را ذکر کرده و عذر می آورد که مردی را به قتل رسانده که اجازه کشتنش را نداشته است و آن همان قبطی ای است که با شخصی از بنی اسرائیل درگیر شد. و موسی علیه السلام از بنی اسرائیل و قبطی از اهل فرعون بود: «فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ» [قصص: 15] «کسی که از دوستان او بود، علیه دشمنش از موسی یاری خواست؛ [موسی] مشت [محکمی] به وی زد و او را از پای درآورد». ایشان بر این باور است که این عملش مانع انجام شفاعت از ناحیه ایشان است، زیرا کسی را کشته که مامور به قتلش نبوده است. آنگاه می گوید: من به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم، من به حال خود گرفتارم. نزد كسی ديگر برويد. نزد عيسی برويد. پس آنها نزد عيسی عليه السلام می روند و نعمت ها و منت الله متعال بر او را ذکر می کنند و بیان می دارند که تو کلمه ی اویی که به مريم القا كرد و نيز روحی از سوی الله هستی که جبرئيل عليه السلام در مريم دميد؛ زیرا ایشان بدون پدر آفریده شد. وی گناهی را ذکر نمی کند، اما ایشان را به محمد صلی الله علیه وسلم ارجاع می دهد و این شرف عظیم برای رسول الله صلی الله علیه وسلم است، چنانکه 4 پیامبر با ذکر رفتارهای خویش عذر می آورند و یکی عذر نمی آورد، اما بر این باور است که محمد صلی الله علیه وسلم از او برتر است. آنها نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم می روند. ایشان درخواست آنها را قبول می کند و زیر عرش به سجده می افتد. سپس الله دروازه های حمد و ثنايش را به روی ایشان می گشايد؛ به گونه ای که پيش تر برای هيچکس نگشوده است. آنگاه به ایشان گفته می شود: ای محمد! سرت را بلند كن و درخواست خود را مسألت نما که به تو داده می شود و شفاعت كن كه پذيرفته می گردد. پس ایشان شفاعت نموده و می فرماید: پروردگارا! امتم. پروردگارا! امتم. آنگاه الله شفاعت ایشان را می پذیرد و به ایشان گفته می شود: امتت را از دروازه ی راست درهای بهشت، به درون بهشت ببر. همچنين آنها در ساير دروازه های بهشت با ساير مردم شريکند. و این دلالتی آشکار بر این دارد که رسول الله صلی الله علیه وسلم بزرگترین رسولان و رسولان بهترین خلایق هستند.